اصول و فواید انتقاد سازنده؛ تفاوت انتقاد سازنده و مخرب 

انتقاد بخشی جدایی ناپذیر از هر تجربه یادگیری است. بازخورد سازنده ابزار قدرتمندی برای کسب  آگاهی  و پیشرفت حرفه ای و شخصی است. انتقاد سازنده معمولاً شامل توضیح اشتباه و پیشنهادهایی برای رفع مشکل است. با این حال ارائه یک انتقاد سازنده که موجب بهبود اوضاع شود تابع رعایت اصول و قوانین خاصی است. در این مقاله اطلاعات جامعی پیرامون پاسخ به سوال انتقاد سازنده چیست ؟ و اصول آن ارائه می شود.  

انتقاد سازنده چیست؟ 

انتقاد سازنده یک روش بازخوردی است که راه حل های عملی و مناسبی برای تغییر و بهبود ارائه می دهد. بازخورد سازنده خوب، سبب اصلاح و بهبود امور می شود و یک محیط کاری مثبت ایجاد می کند. همچنین بیان اصولی انتقاد، فضای امنی را فراهم می کند که در آن شخص به اندازه کافی احساس امنیت می کند تا مشکلاتش را بپذیرد، مشورت کند و ایده ها یش را به اشتراک بگذارد. شاید بتوان اصلی ترین تفاوت انتقاد سازنده با سایر انتقادها را اینگونه بیان کرد که ، در انتقاد سازنده ضمن بیان مشکل راهکارهایی برای رفع آن به شخص ارائه می شود تا در نهایت با دید بازتر مشکل را برطرف کند. البته تفاوت های دیگری در لحن و نحوه بیان انتقاد سازنده با انتقاد مخرب وجود دارد که در ادامه به بررسی آن ها خواهیم پرداخت.  

چگونه انتقاد کنیم؟ راهکارهای انتقاد سازنده 

به خاطر داشته باشید که انتقاد مانند یک شمشیر دو لبه است و اگر اصولی نباشد ممکن است نه تنها باعث بهبود اوضاع نشود بلکه خصومت و پرخاش را به دنبال داشته باشد. برای انتقاد سازنده و ایجاد تغییرات مثبت باید اصول و راهکارهای مناسب را فرا بگیرید. برخی از راهکارهای مفید به شرح زیر هستند. 

نکات مثبت طرف مقابل را بیان کنید

بیان نکات مثبت طرف مقابل نقش مهمی در کاهش اثرات مخرب انتقاد دارد و مخاطب را برای پذیرش انتقاد آماده می کند. در واقع، شما با بیان این نکات به طرف مقابل اطمینان می دهید که ویژگی های مثبت و خوبی های او را هم در نظر گرفته اید و به صورت همه جانبه به موضوع نگاه می کنید. همچنین احساس مثبتی که در شخص ایجاد می شود پذیرش انتقاد را برای او آسان می‌کند و از خصومت و پرخاش مواجه با  بازخورد منفی می کاهد. یک تکنیک محبوب در روانشناسی به نام تکنیک ساندویچ بر همین اصل یعنی ارائه بازخورد منفی در بین جملات مثبت تاکید دارد. بر اساس تکنیک ساندویچ اگر یک انتقاد یا پیام منفی در بین دو پیام مثبت ساندویچ شود، مخاطب راحت تر آن را می پذیرد و انتقاد اثرات مخرب کمتری خواهد داشت. 

موضوع مورد نظر برای انتقاد را بیان کنید 

پس از اینکه نکات مثبت طرف مقابل را یادآور شدید باید موضوع مورد انتقاد را بیان کنید.  انتقادات خود را به صورت صریح و واضح بیان کنید و از صحبت در مورد موارد بی اهمیت صرف نظر کنید.  برای بیان انتقاد جنبه های مختلف موضوع را در نظر بگیرید و خودتان را به جای فرد تصور کنید. 

توجه به این نکته حائز اهمیت است که هرچه بازخورد شما دقیق تر و شفاف تر باشد، عملی تر خواهد بود. بنابراین بازخورد خود را در قالب جملات مبهم  بیان نکنید. در عوض، ایرادات یا تغییرات رفتاری را که می‌خواهید با جزئیات ببینید فهرست کنید و آن ها را با جملات شفاف منتقل کنید.  این نحوه ارائه انتقاد،  مرحله رسیدگی و تغییر مسائل را برای طرف مقابل آسان تر می کند.

راهکارهای پیشنهادی خود را ارائه دهید

همانطور که اشاره شد مهم ترین تفاوت انتقاد سازنده با انتقاد مخرب ارائه راهکار و توصیه های مفید در انتقاد سازنده است. به عبارت دیگر، دلیل اصلی دادن بازخورد کمک به بهبود فرد است. پس از بیان موضوع مورد انتقاد، باید راهکارها و توصیه های خود برای برطرف کردن مشکل را به مخاطب ارائه دهید. سعی کنید راهکارهای خود را به صورت واضح و شفاف و با لحن مثبت بیان کنید تا مخاطب بتواند از آن ها استفاده کند. ارائه توصیه هایی در مورد کارهایی که فرد می تواند برای بهبود انجام دهد دارای مزایای بسیاری لست؛ از جمله این مزایا می توان به درک بهتر از موضوع، همسو شدن با انتظارات، تشویق برای اصلاح و… اشاره کرد. 

دلایل انتقاد خود را بیان کنید 

بازگو کردن دلیل انتقاد شما باعث درک درست طرف مقابل از مشکل می شود و ابعاد مختلف مسئله را برای او روشن می کند. آگاهی از دلایل انتقاد شخص را به تلاش برای حل مشکل پیرامون آن سوق می دهد. همچنین با بیان دلایل انتقاد به فرد ثابت می کنید که انتقاد شما بی اساس نیست و هیچگونه خصومت شخصی با او ندارید. بدین ترتیب فرد متوجه می شود که شما از روی خیر خواهی او را نقد می کند و پذیرش انتقاد برایش آسان تر می شود. 

به مخاطب خود انرژی مثبت انتقال دهید

کلید موفقیت در ارائه انتقاد سازنده این است که بازخوردتان دلگرم کننده باشد و دیدگاه طرف مقابل را در ذهن داشته باشید. تقویت مثبت یکی از قوی ترین عوامل در ایجاد تغییر است. متاسفانه بسیاری از مردم همیشه روی آنچه اشتباه می شود تمرکز می کنند و این موضوع انتقاد را بی تاثیر می کند. هنگامی که بازخورد اصلاحی می دهید، به یاد داشته باشید که ابتدا به رفتارهای اصلاحی اشاره کنید. این به همان اندازه مهم است که به اشتباهات و زمینه هایی که نیاز به بهبود دارند اشاره کنید. پس برای دریافت بهترین نتیجه، همیشه گفتگو را مثبت به پایان برسانید.

چه تفاوتی میان انتقاد سازنده و انتقاد مخرب وجود دارد؟ 

انتقاد سازنده  یا انتقاد مثبت واضح، مستقیم ، دلسوزانه و صادقانه است و راهکارهایی را برای حل مشکل در بر می گیرد. این نوع بازخورد همچنین  احساسات منفی را منتقل نمی کند و باعث بهبود روابط بین فردی می شود. همچنین راه هایی را نشان می دهد که گیرنده می تواند در رفتار خود پیشرفت های مثبتی ایجاد کند تا مشکلات آینده را به حداقل برسد.

از سوی دیگر، انتقاد مخرب یا منفی صرفاً بر روی مشکل متمرکز است. این نوع انتقاد، هیچ تشویق، کمک یا حمایتی برای بهبود ارائه نمی دهد. انتقاد مخرب علیرغم نیت ارائه دهنده، اغلب باعث تخریب روحیه و کاهش اعتماد به نفس می‌شود. به طور کلی اصلی ترین تفاوت های میان انتقاد سازنده و انتقاد مخرب عبارتند از :  

میزان تاثیر بر روی شرایط 

انتقاد سازنده می تواند موجب پیشرفت و بهبود اوضاع شود در حالیکه انتقاد به شیوه نادرست ممکن است اوضاع را خراب تر کند. زمانی که فرد به جای انتقاد سازنده از گزینه بیان نقد به شکل مخرب و با لحن نامناسب استفاده می کند نتیجه چیزی جز سرخوردگی طرف مقابل، تحریک احساسات و پرخاشگری از سوی او نخواهد بود. 

مکان نقد

رمان و مکانی که برای انتقاد انتخاب می شود نقش مهمی در تعیین نتیجه نهایی انتقاد دارد‌. در انتقاد سازنده فرد ارائه دهنده، سعی می کند در یک محیط آرام و خلوت و به دور از چشم دیگران انتقادات خود را مطرح کند اما در انتقادهای مخرب ممکن است فرد در ملا عام انتقادی را مطرح کند و موجب آزردگی خاطر و کاهش اعتماد به نفس شخص شود.  بنابراین مکانی که برای بازگو کردن انتقاد انتخاب می کنید  باید فضایی آرام و ایمن برای تبادل نظر ،پرسیدن سوال و…باشد در غیر اینصورت نه تنها سبب اصلاح نخواهد شد بلکه ممکن باعث پرخاش و عصبانیت شود.  

نوع بیان نقد؛ ادبیات متفاوت 

در انتقاد سازنده بر خلاف انتقاد مخرب شیوه بیان و مطرح کردن مشکل، دوستانه و صمیمی است. لحن کلام نقش مهمی در پذیرش پیام دارد، در یک انتقاد سازنده باید بکوشید به شیوه ای تشویقی و در لابه لای ارائه نکات مثبت به ایرادات اشاره کنید و انتقاد خود را مطرح کنید. رعایت کامل آداب نقد و انتقاد از اصلی ترین تفاوت های انتقاد سازنده و مخرب است چون در انتقاد سازنده فرد سعی میکند پس از بازگو کردن ویژگی های مثبت شخص، انتقاد خود را با لحنی محترمانه بیان کند، در حالیکه در انتقاد مخرب صرفا نکته منفی به شکلی غیر حرفه ای به مخاطب عرضه می شود. 

تغییر احساسات طرف پس از نقد 

در انتقاد سازنده فرد در یک مکالمه صمیمانه به مشکلات و ایرادات خود پی برده است. خود آگاهی به دست آمده به همراه درک همدلی و احساس خیرخواهی طرف مقابل، موجب ایجاد انگیزه برای بهبود اوضاع می شود. همچنین دریافت راهکارهای ارائه شده توسط فرد انتقاد کننده باعث می شود شخص بدون سردرگمی و با روحیه قوی در صدد حل مشکل برآید. در مقابل در انتقاد مخرب روحیه و نشاط فرد کاهش می یابد و حتی در صورت  پذیرش مشکل هم به دلیل احساس ناخوشایند و ارائه نشدن راهکار نمی تواند گامی در جهت بهبود بردارد. 

در انتقاد سازنده چه اصولی را باید رعایت کرد؟ 

برای اینکه انتقاد خود را به شما سازنده بیان کنید و بتوانید با حفظ روابط مثبت خود با اطرافیان به بهبود رفتارها و اعمال آن ها کمک کنید باید اصول انتقاد سازنده را رعایت کنید. روانشناسی انتقاد بر نقش اساسی رعایت اصول انتقاد برای دریافت بهترین نتیجه تاکید دارد. برخی از مهم ترین اصول انتقاد سازنده شامل موارد زیر هستند. 

اصل اول: تمرکزتان روی رفتار باشد نه شخصیت مخاطب 

زمانی که شما به عنوان انتقاد کننده روی یک رفتار درست یا نادرست خاص تمرکز می‌کنید، بازخورد را از حوزه تفاوت‌های شخصیتی حذف می‌کنید. بنابراین طرف مقابل تمایل و انگیزه بیشتری برای تغییر خواهد داشت. برای انتقاد محترمانه روی رفتار تمرکز کنید و شخص را قضاوت نکنید در عوض، رفتاری را که مشاهده کرده اید توصیف کنید و توضیح دهید که این رفتار چه احساسی در شما ایجاد می کند یا چه احساسی در شما ایجاد می کند. 

اصل دوم: از طرف خودتان حرف بزنید 

یکی از مهم ترین اصول انتقاد سازنده این است که نظر شخصی خود را بیان کنید و کلی گویی نکنید.  برای جلوگیری از سوء تفاهم می توانید از از کلمات من فکر می کنم، من پیشنهاد می کنم، و من احساس میکنم استفاده کنید. این تاکتیک به گیرنده بازخورد، کمک می کند تا بفهمد که انتقاد مربوط به موقعیت است و  قصد زیر سوال بردن شخصیت او را ندارید. همچنین ارائه انتقاد در قالب نظر شخصی خودتان، دیدگاه شما را تایید می‌کند و به گیرنده اجازه می‌دهد بداند وضعیت را چگونه می‌بینید. 

اصل سوم: انتقاد خود را خاص بیان کنید 

سعی کنید انتقاد خود را به طور خاص مطرح کنید. برای خاص بیان کردن انتقاد قبل از مطرح کردن، تمام جوانب و زوایای انتقاد را در نظر بگیرید. هر اندازه که بیشتر در مورد جزئیات فکر کنید و انتقاد خود را خاص تر بیان کنید؛ موفق تر خواهید بود.  در حقیقت، هر چه افراد درخواست را بهتر درک کنند، نسبت به کار و نحوه تکمیل آن احساس عدم اطمینان یا اضطراب کمتری خواهند داشت.

اصل چهارم: زمان انعقاد را طولانی نکنید

انتقاد سازنده خود را درمدت زمان استاندارد ارائه دهید. اگر بیان انتقاد،  بیش از حد طولانی شود هم  موجب سر رفتن حوصله افراد می شود و هم درک موضوع را برای آن ها سخت تر می کند. در زمان انتقاد سازنده ، موارد ضروری را به صورت شفاف بیان کنید و با اضافه گویی از اثر مثبت انتقاد نکاهید.به یاد داشته باشید که بیش از حد طولانی کردن زمان انتقاد، ممکن است به طور کلی انتقاد را بی تاثیر کند و زمینه های خصومت را تقویت کند. 

چرا ما انسان ها ذاتا از مورد انتقاد قرار گرفتن دوری می کنیم؟ 

یک واقعیت جالب در زندگی ما انسان ها بر این موضوع اشاره دارد که هیچکس انکار نمی کند که انتقاد پذیری مفید است ، ما میدانیم که می توان از انتقادها  درس گرفت و جنبه های مختلف زندگی را بهبود بخشید، اما با این حال، انتقاد را دوست نداریم. چرا اینطور است؟ در پاسخ باید گفت؛ ما انتقاد را دوست نداریم چون احساسی را که در ما ایجاد می کند را دوست نداریم.

در واقع ، ما انتقاد را دوست نداریم زیرا وقتی کسی از ما انتقاد می کند ممکن است به مواردی مانند   اساسی ترین ترس ها، کمبودها و نقص های ما اشاره کند. همچنین احساس اینکه ما به اندازه کافی خوب نیستیم و از طرد شدن میترسیم هم از دلایل دیگری هستند که ما مورد انتقاد قرار گرفتن را دوست نداریم.

 احساس ناامنی از دست دادن چیزی در زندگی مان از دیگر دلایل تنفر ما از انتقاد است, انتقاد باعث می‌شود در ابتدایی‌ترین واکنش‌های غریزی خود احساس ناراحتی کنیم، گویی که بقای ما به تعلق به جامعه بزرگ‌ تری بستگی دارد. از طرف دیگر همه انسان ها به تایید شدن در جامعه نیاز دارند و برای همین  نقد شدن را دوست ندارند. وقتی انتقاد بر خلاف ارزش‌های ما باشد یا با احساس ما از اینکه چه کسی هستیم یا می‌خواهیم دیگران ما را چگونه ببینند، مورد هجوم انتقاد قرار می گیرند ما نمی توانیم احساسات منفی نسبت به آن را کنترل کنیم و از این رو دل خوشی از انتقاد نداریم. 

انتقاد چه فوایدی دارد؟ 

انتقاد به عنوان یک ارزیابی و بازخورد منفی می تواند فواید و نتایج مثبت زیادی را به دنبال داشته باشد. برخی از مهم ترین مزایای انتقاد عبارتند از : 

بهبود خودآگاهی و اعتماد به نفس

انتقاد محترمانه شما را با اعتماد به نفس و انعطاف پذیرتر می کند، که هر دو ویژگی مورد نیاز برای موفقیت در زندگی هستند. برای رسیدن به اهداف خود باید به خود اعتماد کنید تا از طریق ادراکات، ایده ها و دانش خود تصمیمات درستی بگیرید. زمانی که خودآگاهی و اعتماد به نفس شما به دلیل انتقاد پذیری افزایش یابد انرژی و انگیزه بیشتری برای بهبود شرایط زندگی تان خواهید داشت. 

کمک به رشد شخصی 

هر چه بیشتر خودتان را بشناسید و بیشتر از کارهایی که برای  موفقیت باید انجام دهید آگاه باشید، به احتمال زیاد نقاط ضعف و قوت خود را بهبود خواهید بخشید. برعکس، اگر هرگز به شما گفته نشود که کجا یا چگونه پیشرفت کنید، نمی توانید انتظار رشد داشته باشید. به این دلایل، برای والدین، الگوها، و هر کسی که مسئول باز کردن درها به روی دیگران است، ضروری است که از نیاز به ارائه انتقاد سازنده به مردم آگاه باشند.اگر بتوانید بیشتر در معرض انتقاد قرار بگیرید، شناختن خود آسانتر خواهد بود. انتقاد سازنده به شما این امکان را می دهد که دیدگاهی بیرونی به دست آورید. از طریق این دانش، چیزهای بیشتری در مورد خود می آموزید که احتمالاً قبلاً هرگز متوجه آن نشده اید. و این موارد در نهایت برای رشد شخصی شما در زندگی مفید خواهند بود. 

احتمال به وجود آمدن روابط خوب و عمیق 

انتقاد سازنده می تواند شما را دلسوزتر کند و کمک کند تا دیگران را بیشتر درک کنید، در نتیجه روابط شما را از نظر شخصی و حرفه ای بهبود می بخشد. علاوه بر این، انتقاد به شما امکان می دهد در مورد انتظارات مناسب، رفتارهای ایده آل  و مهارت های ارتباطی بیاموزید که همه با هم برای تقویت یک رابطه قوی کمک می کنند. دریافت بازخورد، چه مثبت و چه منفی، اتفاق خوبی است زیرا نشان می‌دهد اطرافیان شما روی آینده شما سرمایه‌گذاری کرده‌اند و می‌خواهند به شما در یادگیری کمک کنند.انتقاد به ویژه در محل کار مفید است زیرا نشان می دهد که مدیران و همکاران شما به شما اهمیت می دهند و می خواهند موفقیت شما را ببینند. این دیدگاه نسبت به انتقاد سبب شکل‌ گیری روابط جدید مثبت و تقویت روابط قبلی خواهد شد و به طور کلی تعامل شما با دیگران را بهبود می دهد. 

نگاه کردن مسائل از زوایای دیگر 

انتقاد سازنده بینش و آگاهی ما را افزایش می دهد. انتقاد به ما دیدگاه جدیدی می دهد و چشمان ما را به چیزهایی باز می کند که ممکن است نادیده گرفته شده یا هرگز به آن توجه نکرده باشیم. خواه نقد و بررسی همکار از کار شما باشد یا رفتار شما، انتقاد و بازخورد سازنده می تواند با کمک به دیدن زوایای مختلف موضوع  و دادن فرصت بهبود به شما کمک کند تا رشد کنید. البته برای به دست آوردن این بینش  به یاد داشته باشید، که انتقاد را خیلی شخصی نگیرید، انتقاد  حمله ای به مهارت ها یا شخصیت شما نیست و تنها بازخوردی مثبت است که به شما کمک می کند تا نواقص را برطرف کنید. 

ایجاد محیط کار مثبت و تعاملی 

در محیط کاری که کارکنان می توانند بازخورد و انتقاد سازنده را به اشتراک بگذارند، همه برنده هستند. ایجاد یک فضای شفاف و مشارکتی در محل کار به ما همه فرصت ها را می دهد تا در سمت های خود بهتر باشیم. با بازخورد و نظرات همکاران و مدیران خود، می‌توانیم یاد بگیریم و افق‌های خود را گسترش دهیم و در عین حال روابطی قابل اعتماد با دیگران ایجاد کنیم. مهمتر از همه، یک محیط باز مانند این به ما امکان می دهد فعال باشیم و نظرات خود را بدون به خطر انداختن احساسات شخصی افراد به اشتراک بگذاریم

معرفی کتاب در حوزه آداب نقد و انتقاد 

مطالعه در هر حوزه ای می تواند آگاهی ما را  تقویت کند و به ما کمک کند تا در آن زمینه بهتر عمل کنیم. مطالعه در زمینه انتقاد هم باعث افزایش سطح اطلاعات و درک عمیق تر از آن می شود و روحیه انتقاد پذیری را بهبود می بخشد. برخی از کتاب های سودمند در این زمینه عبارتند از : 

کتاب انتقاد و نحوه مواجه با آن 

این کتاب نوشته خانم نیره دلالی است و در آن اطلاعات جامعی پیرامون انتقاد و شیوه مواجه با آن آمده است. مطالب این کتاب از تعریف ساده انتقاد و توضیح انواع انتقاد تا تمام احساسات مرتبط از جمله افسردگی، ترس، اهمال کاری و… را شامل می شود. برای کسب آگاهی بیشتر در این زمینه می توانید از مطالب کتاب انتقاد نوشته خانم نیره دلالی بهره مند شوید. 

کتاب تیغ 

کتاب تیغ هم حاوی مطالب مفیدی در رابطه با اصول انتقاد حرفه ای در روابط بیشتر از یک نفر است. این کتاب نوشته آقایان محمد پیام بهرامی پور و امین القاسی زاده است و مطالب زیادی را در زمینه انتقاد سازنده در محیط کاری و تقویت روحیه نقد پذیری ارائه داده است. مطالعه مطالب این کتاب درباره شیوه ارائه انتقاد سازنده، بویژه به مدیران سازمان ها و ادارات پیشنهاد می شود.

جمع بندی  

انتقاد سازنده به عنوان ابزاری بازخوردی می تواند نقش مهمی در اصلاح امور داشته باشد و با ارائه راهکارهای مفید به افراد کمک کند تا نقص ها و کاستی ها را پوشش دهند. انتقاد محترمانه و سازنده می تواند فوایدی مانند افزایش رشد شخصی، دید باز نسبت به زوایای مختلف موضوع، ایجاد روابط سازنده و پایدارو… را به دنبال داشته باشد. انتقاد سازنده از جنبه های مختلفی از جمله نحوه بیان، مکان نقد، میزان تاثیر گذاری و نوع احساسات ایجاد شده در شخص با انتقاد مخرب تفاوت دارد. برای موثر واقع شدن هر انتقادی لازم است تا تا آداب نقد و انتقاد را رعایت کنیم. در این مقاله ضمن ارائه توضیحات پیرامون تفاوت انتقاد سازنده و انتقاد مخرب به بررسی اصول انتقاد سازنده پرداختیم و راهکارهایی عملی برای موثر واقع شدن انتقاد ارائه دادیم. همچنین کتاب های انتقاد و شیوه مواجه با آن و تیغ تیز در زمینه نحوه ارائه انتقاد و تقویت روحیه انتقاد پذیری معرفی شدند.