شایسته سالاری | مراحل رسیدن به شایسته سالاری

یکی از عوامل مهمی که باعث ایجاد رضایت در بخش‌های مختلف یک سازمان می‌شود، شایسته سالاری است. در سازمان‌هایی که نظام شایسته سالار حاکم است، افراد از درون و با تمام وجود احساس می‌کنند که در جایگاه واقعی و شایسته خود قرار دارند. در واقع، تمام افراد یک سازمان می‌دانند با توجه به مهارت‌ها، تخصص‌ها و تجربه‌هایی که دارند، در جایگاه خود قرار گرفته‌اند. این موضوع باعث بهبود عملکرد افراد می‌شود و اثربخشی و کارایی آن‌ها به شدت افزایش پیدا می‌کند. در ادامه به بررسی مراحل شایسته سالاری در سازمان‌ها، معایب، مزایا و معیار‌های آن می‌پردازیم. با ما همراه باشید.

منظور از شایسته سالاری چیست؟

meritocracy یا شایسته سالاری از ترکیب دو واژه مریت (merit) به مفهوم شایستگی و کراسی (Caracy) به مفهوم حکومت یا روش اداره امور تشکیل شده است. شایسته‌سالاری نحوه‌ای از فعالیت‌ها و روش‌هایی است که در آن، کارکنان یک سازمان بر اساس توانایی و شایستگی‌شان انتخاب شوند. فناوری‌های نوین باعث شده تا نیاز به نیروی انسانی متخصص بیشتر از قبل باشد. نیاز بیشتر به نیروی انسانی، سازمان‌ها را به سوی نظامی شایسته‌ سالار رهنمون می‌کند. در این نوع مدیریت، ملاک انتخاب افراد بر پایهٔ قدرت مالی یا موقعیت اجتماعی و خویشاوندی نیست و نگرش‌های خویشاوند سالاری، قبیله‌ گرایی، حزب‌ سالاری و غیره جایگاهی ندارد. در واقع، نظام شایسته‌ سالار، سیستمی است که در آن، افراد شایسته در مکان و زمان مناسب در جهت تحقق اهداف فردی، سازمانی و اجتماعی انتخاب و از آن‌ها استفاده می‌شود.

تعریف پروفسور مک کل لند از شایسته سالاری

معنی شایسته سالاری در دهه ۷۰، توسط پروفسور مک کل لند معرفی شد. پروفسور مک کل لند شایستگی را مدرک گزینش افراد برای پیش‌بینی توفیق شغل توصیف کرد. او در سال ۱۹۸۲ با کمک همکاران خود نخستین تعریف از شایستگی در کتاب شایستگی مدیر را بیان کرد. مک کل لند، شایستگی را ویژگی‌های ریشه‌ایی فرد، همچون انگیزه، خصوصیات، مهارت، نقش، وظایف اجتماعی و مجموعه دانش تعریف کرد. شایسته سالاری از دهه ۱۹۹۰ در ادبیات مدیریت منابع انسانی مطرح شد و به سرعت مورد استفاده قرار گرفت. امروزه، نیروی انسانی مهم‌ترین عامل پیشرفت سازمان‌ها است و شایستگی به علت اهمیت یافتن عامل فناوری، انقلاب اطلاعاتی و شتاب یافتن تغییرات محیطی، اهمیت زیادی دارد.

بیشتر بخوانید: تعالی سازمانی چیست؟ | آشنایی با انواع مدل های تعالی سازمانی

مراحل رسیدن به شایسته سالاری

امروزه منابع انسانی پرورش یافته، مهم‌ترین عامل اصلی کسب مزیت رقابتی در سازمان‌ها است. جذب، نگهداری و پرورش منابع انسانی کافی نیست، بلکه باید به مراحل شایسته سالاری واقف بود و بر مبنای اصول و معیار‌های علمی شایستگی را در کارکنان به وجود آورد. در ادامه مراحل رسیدن به این اصل مهم را شرح می دهیم:

مرحله اول: شایسته خواهی

در فرهنگ شایسته خواهی، عدم استفاده از افراد شایسته در مشاغل، نوعی تخلف و گناه تلقی می‌شود. همچنین، مدیرانی که تحت تأثیر روابط خویشاوندی، قومی و یا ملاحظات سیاسی، در انتخاب افراد کوتاهی داشته باشند، ضد ارزش‌های سازمانی رفتار کرده‌اند.

مرحله دوم: شایسته یابی

شایسته‌ یابی به عنوان یک محور اصلی در پروسه جذب نیرو‌های مورد نیاز سازمان‌ها مورد توجه است. در این مرحله، مدیران منابع انسانی باید از بهترین روش‌های اطلاع‌ رسانی و مؤثر‌ترین روش‌های جستجو، افراد شایسته را برای سازمان خود انتخاب کنند.

مرحله سوم: شایسته گزینی

شایسته گزینی به معنای انتخاب توانا‌ترین افراد از میان متقاضیان شغل است. این موضوع باعث می‌شود تا تعریف دقیقی از معیار‌های شایستگی و شفافیت انتظارات سازمان شکل گیرد و روش‌های مناسب گزینش افراد، انجام شود.

مرحله چهارم: شایسته گماری

شایسته گماری به معنای حفظ تناسب شغل و شاغل است. در این مرحله، افراد در جایگاهی منصوب می‌شوند که در آن حداکثر توانایی را دارند و توجه خاص به ویژگی‌های شخصیتی افراد گزینش شده الزامی خواهد بود.

مرحله پنجم: شایسته پروری

در مرحله شایسته پروری، توسعه مستمر افراد یک سازمان به دلایل مختلف ضروری خواهد بود. در دنیای امروز، شرایط سازمانی ایجاب می‌کند که افراد سازمان تحت آموزش قرار گیرند. این نگرش می‌گوید، محیط کار لزوما برای کارکردن نیست و کارکنان باید از طریق یادگیری و کسب تجربیات، آمادگی‌های لازم برای کارایی بهتر را به دست آورند.

مرحله ششم: شایسته سالاری

شایسته سالاری به این معناست که نیاز‌های اساسی افراد سازمان برای معاش و گذراندن زندگی آن‌ها به نحو شایسته تأمین شود. در این مرحله باید تعلق و وابستگی‌های افراد به سازمان تقویت شود، به صورتی که سازمان‌های رقیب به آسانی نتوانند به نیروی انسانی نفوذ کنند. در یک سازمان شایسته سالار، محیط کار برای افراد با نشاط، جذاب و سرشار از صمیمیت است.

معرفی بهترین معیارهای شایسته سالاری

یک سیستم شایسته سالار را نمی‌توان تنها در یک موضوع محدود کنیم، چرا که معیارها و ویژگی های بسیاری دارد. در صورتی که قصد احیای یک نظام شایسته سالار داریم، باید از زوایای مختلف به آن بنگریم و تمامی ملاک های آن را در نظر بگیریم. بهترین معیار های شایسته سالاری به ترتیب زیر است:

قانون گرایی و قانون یابی

قانون گرایی و قانون یابی نقش مهمی در شایسته سالاری و تعیین حق و حقوق افراد ایفا می‌کنند. بر اساس این اصول، ارزش حقوق و پاداش افراد بر اساس تلاش، عملکرد و نتایجی است که در محل کار و در راستای رسیدن به اهداف سازمانی به ارمغان می‌آورند. این مبنای عدالت در تقسیم حقوق و مزایا، باعث ایجاد انگیزه بیشتری در کارکنان برای بهره‌وری بیشتر و بهبود عملکرد خود می‌شود. فرد در این‌جا پیش‌بینی می‌کند که با تلاش و عملکرد خود، چه نتایج و پاداش‌هایی را می‌تواند از سازمان دریافت کند. این نظریه بر این اصل تمرکز دارد که افراد انتظار دارند تلاش و کارکرد خود مطابق با قوانین و مستقیماً با پاداش و مزایای مرتبط باشد.

برابری همه افراد در مقابل قانون

در سیستم شایسته سالاری یک سازمان، برابری همه افراد در مقابل قانون و قوانین باید حفظ شود. هیچ نوع تبعیض، تعصب یا تفاوت غیرمنصفانه دیگری بین افراد بر اساس جنسیت، نژاد، اجتماعی، مذهبی، اعتقادات، تمدن و سایر عوامل شخصیتی نباید در تصمیم‌گیری‌ها و سیستم‌های مرتبط با شایستگی و ارزش‌ها وجود داشته باشد. هرگونه تصمیم گیری در مورد استخدام، ارتقا، پاداش، انتقال، ارزشیابی و سایر تصمیمات مرتبط با شایستگی باید بر اساس معیار‌های شفاف و منصفانه، ارزشیابی و ارزش‌گذاری صورت گیرد. لزوم رعایت اصل برابری در مقابل قانون، مسئولیت سازمانی است و باید به عنوان اصلی و اساسی در تصمیم‌گیری‌ها حاکم باشد. این بسیار اساسی است تا عدالت را ترویج کند و به همه اعضای سازمان اعتماد و حس تعلق خاطر مناسب را به ارمغان بیاورد.

عدالت اجتماعی و سازمانی

زمانی عدالت اجتماعی برقرار می شود که افراد بر اساس توانایی، عملکرد و پتانسیل شخصی خود ارزیابی و ارزشیابی شود و براساس آن، مزایا و فرصت‌ها به او اعطا شود. همچنین، عدالت شایسته سالاری یک سازمان به معنای رعایت اصول عدالت در تصمیم‌گیری‌ها و عملکرد آن است. برابری در برخورد با کارمندان، برابری در فرصت‌ها و سیاست‌های شغلی، برابری در دسترسی به منابع و فرصت‌های ترقی و پیشرفت، و همچنین انصاف در ارزیابی عملکرد، همه جزئیاتی است که باید در عدالت سازمانی شایسته سالار مدنظر قرار گیرد.

روحیه بالای مدیران برای نظارت و پاسخگویی

مدیران باید به عنوان نمونه‌هایی از تمامی اصول و ارزش‌های سازمان عمل کنند. آنها باید با بررسی و ارزیابی مستمر عملکرد کارکنان، اطمینان حاصل کنند که هر فرد بر اساس توانایی و عملکرد خود مورد ارزیابی و پاداش قرار بگیرد. این شامل بررسی انطباق عملکرد با اهداف سازمانی، رعایت معیارهای شایسته سالاری، اعتبارپذیری در انتخاب و فراهم آوردن فرصت منصفانه در رشد و پیشرفت است. همچنین، مدیران باید به پاسخگویی به کارکنان، سایر اعضای سازمان و جامعه توجه کنند. این شامل ارائه توضیحات مفصل در مورد تصمیم‌ها و روند ارزیابی، روشن‌نمایی درباره معیارها و قوانین استفاده شده در تصمیم‌گیری و ارائه فرصت برای بیان نظرات و پیشنهادات کارکنان است. روحیه بالای مدیران برای نظارت و پاسخگویی به ایجاد انگیزه‌های کارکنان و پیشرفت شخصیشان کمک می‌کند و از طرف دیگر فرآیندهای تصمیم‌گیری مدیریتی را کارآمدتر و شفاف‌تر می‌سازد.

مشارکت تمامی کارکنان در تصمیم گیری ها

شایسته سالاری سازمانی، مشارکت تمامی کارکنان در تصمیم‌گیری‌ها را در پی دارد که می تواند نقش مهمی برای ارتقای شایستگی و ایجاد روحیه بالای مشارکت آنها داشته باشد. مشارکت کارکنان در تصمیم‌گیری‌ها در سطوح مختلف سازمان شامل ایجاد فرصت‌های مشارکت، ارتقای فرهنگ مشارکتی، اطلاع‌ رسانی شفاف، توسعه مهارت‌های شایستگی و تحقق انتقاد سازند است. اجرای این عوامل در سازمان می‌تواند به ایجاد روحیه بالای مشارکت در تصمیم‌گیری‌ها و تعیین شایستگی در سازمان کمک کند. این مشارکت می‌تواند به رشد و توسعه سازمان، بهبود کارایی و افزایش رضایت کارکنان و همچنین ایجاد انگیزه بیشتر در آنان کمک کند.

شایسته سالاری در قرآن

با ﺗﻔکر در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻫﺎی ﺳﯿﺎسی و اﺟﺘﻤﺎعی اﺳﻼم و ﺟﺴﺖوﺟﻮ در آﻣﻮزه ﻫﺎی ﺗﻌالی ﺑﺨﺶ آن، می‌ﺗﻮان جایگاه شایسته سالاری در اسلام را پیدا کرد. در واقع، شایسته سالاری در قرآن همان عدالت است که اصلی ترین اصول دین تلقی میشود. زﯾﺮا ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻖ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼمی، اﺻﻞ اﺳﺘﻘﺮار ﻫﺮ چیزی در ﺟﺎی ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺧﻮدش ﺑﺮآورده می‌ﺷﻮد. در زیر به بررسی چند مثال در این زمینه می پردازیم:

ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺳﻮره اﻧﺒﯿﺎء آﯾه ۱۰۵؛ ﺣکوﻣﺖ و ﺳـﺮوری ﺑـﺮ زﻣـﯿﻦ را ﺑﺮای ﺑﻨﺪگان ﺻﺎﻟﺢ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣیداﻧﺪ: “ان اﻻرضﯾﺮﺛﻬﺎ ﻋﺒﺎدی اﻟﺼﺎﻟﺤﻮن”.

ﺑﺴﯿﺎری ﻣﯿﺰان شایستگی ﺑﺮای ﺗﺼﺪی ﻣﺴـﺌﻮﻟﯿﺖ ﻫـﺎی ﺑـﺰرگ را در “ﺳـﻦ و ﺛـﺮوت” ﯾـﺎ ” ﻧﺴﺐ و ﺣﺴﺐ” ﻣیداﻧﻨﺪ. ﺧﺪاوﻧﺪ در آﯾه ۲۴۷ ﺳﻮره ﺑﻘﺮه در داﺳﺘﺎن ﺑﺮگزیدن ﻃاعوت ﺑـﺮای ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهی بنی اﺳﺮاﺋﯿﻞ که ﺷﺨصی ﺟﻮان ﺑﻮد، اﻫﻠﯿﺖﻫﺎی اصلی یعنی “ﻋﻠﻢ و ﻗـﺪرت” را ﺑـﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ وﯾژگی‌هایی که ﻓﺮد را ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ می‌ﺳﺎزد، ﻣﻌﺮفی می کند.

همچنین، هنگامی که ﺣﻀﺮت ﯾﻮﺳـﻒ ﺑـﺎ ﺳـﺮاﻓﺮازی از زﻧـﺪان آزاد شد، فرمانروا مصر در صدد واگذاری ﻣﺴﺌﻮلیتی ﺑﻪ او شد. در این حین، ﺣﻀﺮت ﯾﻮﺳـﻒ گفت: ” و اجعلنی علی ﺧﺰاﺋﻦ اﻻرض اذی ﺣﻔﯿﻆ ﻋﻠﯿﻢ؛ ﻣﺮا ﺳﺮپرﺳﺖ ﺧﺰاﺋﻦ ﻣﺼﺮ ﻗﺮار ده که نگه دارﻧـﺪه و آگـﺎﻫﻢ.” ﺣﻀـﺮت ﯾﻮﺳـﻒ ﻣﺴـﺌﻮﻟﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدی کشور ﻣﺼﺮ را می‌پذﯾﺮد، ﺑﻪ دﻟﯿﻞ آنکه ﺗﻮاﻧﺎیی اداره اﻣﻮر در اﯾـﻦ زﻣﯿﻨـﻪ را دارد.

شایسته سالاری چه اهمیت و ضرورتی برای سازمان ها دارد؟

meritocracy مفهومی است که بر اساس شایستگی و توانمندی افراد در تصمیم‌گیری‌ها و بهره‌گیری از منابع و فرصت‌ها، آنها را به کار میگیرد. اهمیت و ضرورت شایسته سالاری در سازمانها بسیار زیاد است. در زیر به برخی از این اهمیت‌ها را برایتان شرح می دهیم:

جذب و حفظ استعدادهای برتر: در سازمان‌هایی که بر اساس شایسته گرایی عمل می‌کنند، افراد با توانمندی‌ها و عملکرد برتر به تناسب شایستگی و توانمندی خود شناسایی می‌شوند. این موضوع باعث جذابیت بیشتری در میان استعدادهای برتر می‌شود و سازمان قادر است از استعدادهای برتر بهره‌برداری و آن‌ها را حفظ کند.

بهبود عملکرد و کیفیت سازمان: از طریق ارزیابی و مدیریت بر اساس شایستگی، سازمان بهبود کارایی و عملکرد خود را تسهیل می‌کند. فردی که بر اساس توانمندی و شایستگی انتخاب شوو، به احتمال زیاد بهترین عملکرد را در وظایف خود ارائه خواهد داد و در نتیجه کیفیت و کارایی سازمان را بهبود خواهد بخشید.

افزایش انگیزه و تعهد کارکنان: وجود یک سیستم شایسته گرا و ارزشمند، انگیزه و تعهد کارکنان را تقویت می‌کند. چون کارکنان درک می‌کنند که توانمندی‌ها و عملکردشان مطابق با ارزش‌ها و شایستگی‌ها تشخیص داده می‌شود، انگیزه بیشتری برای بهبود عملکرد و پیشرفت خود در کار خواهند داشت.

عدالت و شفافیت: ارزیابی و تصمیم‌گیری بر اساس شایستگی منجر به عدالت و شفافیت بیشتر در سازمان می‌شود. کارکنان درک می‌کنند که ارزش و پاداش‌ها بر اساس توانمندی و عملکرد آن‌ها تعیین می‌شود و این بهبود عدالت در سازمان را به همراه خواهد داشت.

شایسته سالاری چه پیامدهای منفی دارد؟

سازمان‌های فرهنگ شایسته محور، همواره در تلاشند تا فرصت‌ها و عدالت را میان کارکنان خود، افزایش دهند. اما طبق تحقیقات، شیوه‌های مبتنی بر شایستگی همیشه برابری را در محیط کار ترویج نمی‌کنند و ممکن است ناخواسته به ضرر برخی از افراد باشد باشند. به عنوان مثال، ممکن است مردان در مقابل زنان شایسته‌ تر جبهه بگیرند یا حق و حقوق آن‌ها را ضایع کنند. همچنین از دیگر پیامد‌های منفی شایسته سالاری می‌توان به افزایش تنش در رقابت بین افراد اشاره کرد. رقابت برای ارتقا و پاداش بیشتر در سازمان‌های شایسته سالار، بسیار زیاد است. این موضوع می‌تواند منجر به افزایش تنش و رقابت‌های ناسالم در سازمان شود. اگرچه، پیامد‌ها و موارد مثبت یک شایسته سالار بسیار بیشتر از پیامد‌های منفی آن است، اما باید به دقت و همراه با بازنگری‌های دوره در سازمان اجرا تا پیامد‌های منفی آن، کمینه شود.

شایسته سالاری چه پیامدهای مثبتی دارد؟

شایسته سالاری از‌ایده‌های نو و جریان‌های فکری حمایت می‌کند و باعث نوآوری می‌شود. در محیطی که تبادل‌ ایده‌ها در آن آزاد است، می‌توان استعداد‌های فردی را شناسایی کرد و کارکنان را در وظایف مطابق با استعدادشان قرار داد. ایجاد یک فرهنگ شایسته سالار به چیز زیادی نیاز ندارد و صرفاً موضوع معرفی فرآیند‌ها و نظارت و ارزیابی نتایج است. در حالت کلی، وجود سیستم شایستگی در سازمان‌ها، پیامد‌های مثبت زیر را به همراه دارد:

•         افزایش مشارکت و همکاری در میان تمامی کارکنان سازمان و مدیریت
•         افزایش احساس عدالت سازمانی و ایجاد فرصت‌های مساوی برای تمامی کارکنان
•         افزایش اعتماد سازمانی، شکوفایی، وفاداری و تعهد کارکنان به کار و سازمان
•         ایجاد انگیزه برای کار بیشتر و ایجاد فضای رقابتی همه جانبه
•         استفاده از استعداد‌های نهفته و افزایش نوآوری

جمع بندی

همانطور که تا اینجا خواندید، meritocracy در سازمان‌ها، مزایا و ویژه‌های زیادی دارد که می‌تواند به رشد و پیشرفت سازمان و جوامع کمک کند. این سیستم باعث می‌شود تا ارزش‌ها، عدالت، شفافیت و تعهد در سازمان تقویت شود. در این مطلب توضیح دادیم مفهوم شایسته سالاری چیست و چه مراحلی دارد. همچنین به بررسی مزایا و معایب آن پرداختیم و اهمیت و ضرورت شایسته سالاری را شرح دادیم. ‌امیدواریم مطالعه این مطلب برای شما مفید بوده باشد. نظر شما در مورد ایجاد سیستم شایسته سالار در سازمان ها چیست؟ آیا این اصل فقط در یک سازمان قابل اجرا است؟ آیا می‌توان آن را در بخش‌های گسترده‌تر جامعه بست داد؟ نظرات خود را با ما به اشتراک بگذارید.