وجدان کاری چیست؟

مدیران موفق همیشه برای گزینش کارکنان خود علاوه بر سنجش سطح مهارت ها ی فنی، فاکتورهای دیگری نظیر اخلاق مداری، مهارت های ارتباطی، روحیه کار تیمی  و..‌ را در نظر می گیرند. وجدان کاری یکی از فاکتورهایی است که برخورداری کارکنان یک مجموعه از سطوح عالی آن، موجب ارتقا و پیشرفت چشمگیرسازمان می شود. در پاسخ به این سوال که وجدان کاری چیست؟ باید بگوییم؛ وجدان کاری نگرشی متعهدانه و احساسی درونی است که منجر به مسئولیت پذیری کامل فرد در مقابل انجام وظایفش در محل کار می شود.

برخورداری از وجدان کاری یا همان وژدان کاری مساعد، سبب می شود یک کارمند بدون نظارت و کنترل دیگران وظایفش را به نحو احسن انجام دهد. وجدان کاری نقش مهمی در شکل گیری رفتار سازمانی و همچنین بهره وری نهایی سازمان دارد. در ادامه این مقاله اطلاعاتی پیرامون وجدان کاری، ابعاد و پیامدهای مختلف آن و روش های تقویت وجدان کاری ارائه می شود. 

وجدان کاری یا Job Conscience چیست؟ 

وجدان کاری مجموعه ای از استعدادها و نگرش های درونی است که موجب تعهد و احساس انجام وظیفه می شود. در واقع، وجدان کاری همان ناظر درونی انسان برای تشخیص خوب و بد است که موجب احساس مسئولیت، وفاداری به ارزش ها و حفظ حریم و حقوق دیگران در کار می شود. در بسیاری از منابع اخلاق کاری (Work Ethic) و وجدان کاری (Job Conscience) به عنوان واژه هایی با معنای کاملا یکسان و مترادف در نظر گرفته شده اند.  در حقیقت، اخلاق کاری رابطه ای دو سویه با وجدان کاری دارد و نمود بیرونی برخورداری از وجدان کاری است.

وجدان شغلی چه اهمیتی دارد؟ 

منابع انسانی از مهم ترین سرمایه های سازمان هستند. در بسیاری از موارد عملکرد مناسب نیروی انسانی نقش اصلی را در پیشرفت و ارتقا یک سازمان یا کسب و کار دارد. یکی از ویژگی های مهم کارکنان کارآمد برخورداری از سطوح عالی اخلاق و وجدان کاری است. پرسنل با وجدان، به علت احساس وظیفه و تعهدی که در قبال سازمان دارند تمام امور محوله را با نهایت نظم به انجام می‌رسانند. بنابراین نظم و ثبات اولین دستاورد وجدان کاری در ادارات و سازمان ها  است. کارفرمایان، افراد با وجدان شغلی خوب را ترجیح می‌دهند چون آن ها تعهد قلبی به کارشان دارند و در راستای این تعهد با پایداری و سخت کوشی در جهت رسیدن به اهداف کاری خود و سازمان حرکت می کنند. همچنین افزایش ارتباطات دوستانه و فعالیت های مشارکتی در یک سازمان هم از دیگر تبعات برخورداری پرسنل ز وجدان کاری خوب است.

دلیل دیگر اهمیت وجدان کاری این است که کارکنان کم برخوردار از این نگرش، نه تنها کارایی کافی را ندارند بلکه باعث افزایش کسالت و نا کارآمدی در کل سازمان می شوند. کارمندانی که برای انجام وظایف خود مدام به نظارت دیگران نیاز دارند نه تنها احساس خوبی را به همکاران منتقل نمی کنند بلکه باعث افت بهره وری در سازمان می شود و زحمات دیگران را نیز بی تاثیر می کنند. لذا برخورداری از سطوح ممتاز وجدان کاری هم می تواند سازمان را به سمت موفقیت سوق دهد و هم مدیران را از نظارت دائمی بر عملکرد پرسنل معاف می کند. 

وجدان کاری در ادارات چه آثاری به دنبال دارد ؟ 

همانطور که اشاره شد؛ وجود وجدان کاری در یک سازمان می تواند موجب افزایش انضباط و ثبات،  تحولات فرهنگی مفید، بهبود روابط بین همکاران،  و توسعه پایدار شود. این پیامدها از جهات گوناگون به افزایش بهره‌وری سازمان کمک می کنند. برخی از آثار و تبعات وجدان کاری در ادامه تشریح شده اند. 

بالا رفتن مشارکت 

یکی از پیامدهای برخورداری از وجدان کاری مساعد بالا رفتن میزان مشارکت در کارهاست. اخلاق مداری در فضای کار باعث ایجاد حس صمیمیت و اعتماد بین همکاران می شود و همدلی را افزایش می‌ دهد. اخلاق کاری به عنوان یک عامل مشوق سبب ایجاد گروه های کاری قدرتمند و حرفه ای می شود و همکاری تیمی را بهبود می بخشد. همکاری و تیم گرایی در محل کار نیز سبب افزایش بازدهی و سودآوری کسب و کار می شود. بنابراین یکی از آثار وجدان کاری بالا رفتن مشارکت است که به تبع آن بهره وری نیروی انسانی افزایش می یابد. 

افزایش اعتماد به دیگران 

افرادی که در ذات خود مسئولیت پذیر و پایبند به ارزش ها هستند در مورد دیگران هم خوشبین هستند و به راحتی اعتماد می کنند از طرف دیگر زمانیکه یک فرد اخلاق مدار و مدافع ارزش های انسانی باشد اطمینان و اعتماد افراد را به خود جلب می کند این رابطه دو سویه بین اخلاق و اعتماد سبب افزایش اعتماد به دیگران به خصوص در محل کار می شود. 

افزایش انضباط کاری و محیطی 

توجه مدیران به استخدام کارمندان با وجدان کاری مساعد بیشتر به دلیل اهمیت برقراری انضباط در محیط کار است. وجدان کاری باعث می شود کارمندان تمام وظایف خود را بدون نیاز به نظارت مدیران در زمانه مقرر به انجام برسانند. کارمندان دارای وجدان کاری مساعد آماده به اتمام رساندن کار و روبه روست با سختی های کار هستند و کارشان را در بهترین زمان با حداکثر کیفیت انجام میدهند. این مهم موجب برقراری نظم و آرامش در محیط کاری می شود و زمینه همکاری و همیاری را بین همکاران فراهم می آورد. 

افزایش انگیزه بین کارکنان 

کارمندان دارای وجدان کاری نه تنها کارهای خود را با انگیزه و اشتیاق انجام می دهند بلکه دیگر همکاران خود را هم تشویق می کنند. این  افراد بسیار با انگیزه و سخت کوش هستند و روحیه رقابتی دارند. البته این افراد مانع پیشرفت دیگران نمی شود و تنها برای بهبود موقعیت خود تلاش می کنند و در اصل با دیروز خودشان رقابت می کنند . همین امر سبب تشویق دیگر کارکنان به اخلاق مداری در محیط کار می شود  

به وجود آمدن احساس دوستی بیشتر میان کارکنان 

یکی از تبعات وجدان کاری و اخلاق مداری در محیط کار، برقراری ارتباط دوستانه بین کارکنان است. روحیه قوی برای همکاری تیمی و سازگاری با افراد مختلف موجب می شود افراد در یک فضای دوستانه و بدون حاشیه وظایف خود را به نحو احسن انجام دهند. همچنین این ارتباط دوستانه موجب یادگیری بهتر و پایداری بیشتر پرسنل می شود. 

وجدان کاری و تعهد سازمانی 

بسیاری از مدیران در هنگام گزینش کارمندان به دنبال افرادی با وجدان کاری خوب هستند. چون این افراد کاملا قابل اعتماد و وفادار به ارزش های اخلاقی هستند. برخورداری از وجدان کاری و رعایت هنجارها باعث می شود این افراد تمام وظایف خود را با دقت و در تایم مشخص شده انجام دهند. تعهد و مسئولیت پذیری در قبال وظایف محوله و اشتیاق به پیشرفت سازمان از دیگر ویژگی های افراد اخلاق مدار است که منجر به افزایش بهره وری سازمان می شود. 

معرفی انواع وجدان کاری

وجدان کاری معمولا با مفاهیمی چون روحیه، انضباط،، انگیزه و تعهد به کار ادغام می شود. با وجود اینکه وجدان کاری مفهومی گسترده تر و متمایز است،  نمی توان ارتباط نزدیک آن را با این مفاهیم  نادیده گرفت. در ادامه به بررسی دقیق تر وجدان کاری به کمک هر یک از این مفاهیم می پردازیم.

وجدان کاری و روحیه افراد

منظور از روحیه در واقع نیرویی است که موجب می شود فرد خود را متعلق به یک سازمان بداند و تمامی وظایف خود را به طور کامل و با علاقه و نظم انجام دهد. به بیانی دیگر می توان گفت روحیه برگرفته از تطابق فرد با سازمان است. اما وجدان کاری بیانگر احساس و تعهد داخلی فرد به وظایفی است که باید انجام دهد. 

وجدان کاری و شیوه زندگی منظم

مفهوم انضباط تربیت مبتنی بر نظمی خاص است. در حوزه اجتماعی به نحوه زندگی مبتنی بر قانون که لازمه رعایت آن وجود یک نیروی خارجی است انضباط می گویند. مجریان قانون در چنین شرایطی فقط مسئولیت تنبیه افرادی که نظم و قوانین و مقررات را رعایت نمی کنند برعهده دارند. در واقع تنها افرادی که قانون را پذیرفته اند به وظیفه خود عمل می کنند. در صورتی که وجدان کاری نوعی نیروی داخلی است که در صورت رضایت به فرد پاداش می دهد و در صورت عذاب وجدان به نحوی او را کیفر می دهد و فرد به خوبی آن ها را احساس می کند. 

وجدان کاری و استفاده مناسب از منابع

 منظور از کارایی استفاده از منابع به بهترین شکل ممکن است و تنها زمانی این اتفاق رخ می دهد که افراد مسئولیت ها و وظایف خود را به بهترین شکل ممکن انجام دهند. از این رو می توان گفت میان کارایی و وجدان کاری ارتباط مستقیمی وجود دارد. در واقع وجدان کاری از مهم ترین عوامل موثر بر کارایی محسوب می شود. البته بالا بودن کارایی قطعا نشان دهنده  وجدان کاری بیدار است اما تنها نتیجه وجدان کاری نیست و مهارت های مختلف فنی و نرم نیز بر کارایی موثر هستند. 

وجدان کاری و بالا رفتن انگیزه

انگیزه عاملی است که انسان را به انجام کاری سوق می دهد.  داشتن انگیزه ی بالا موجب تلاش بیشتر و پایداری در جهت رسیدن به اهداف می شود. همچنین انگیزه بالا می تواند به تداوم فعالیت ها و پیدا کردن راه حل های جدید منجر شود. افراد با وجدان کاری خوب معمولا انگیزه زیادی برای به انجام رساندن تمام وظایف خود دارند و علاوه بر بهره وری شخصی باعث القا احساس مثبت به همکارانشان می شوند. 

وجدان کاری و تعهد

برخورداری از وجدان کاری نوعی نظام ارزشی در شخص به وجود می آورد که موجب احساس تعهد درونی نسبت به انجام وظایف می شود. در واقع، تعهد سازمانی که نتیجه سطوح بالای وجدان کاری است موجب پایبندی کارکنان به ارزش ها و اهداف سازمان می شود. نیروی متعهد ضمن انجام تمام وظایف خود نسبت به اهداف و آرمان های سازمان سخت کوش است و می کوشد سختی های مسیر را هموار کند تا اهداف سازمانی محقق شوند. سازمانی که نیروهای متعدی دارد بهره وری بالاتر ، ثبات بیشتر و محبوبیت روزافزون در بین مشتریان را تجربه می کند. 

وجدان کاری چه ابعادی دارد؟

وجدان کاری دارای ابعاد متفاوتی است و مسائل مختلفی را در برمی گیرد. از جمله ابعاد وجدان کاری می توان به موارد زیر اشاره کرد.

بعد اول: وجدان کاری عاطفی

یکی از ابعاد وجدان کاری بعد عاطفی است که شامل احساسات مثبت نسبت به سازمان و حس تعلق به آن مجموعه می شود. افرادی که دارای وجدان شغلی بالایی هستند به اهداف و ارزش های سازمان همانند اهداف و ارزش های خود می نگرند و همواره در جهت دستیابی به آنها تلاش می کنند. همچنین این افراد تمایل مثبتی نسبت به رعایت کامل حقوق دیگران و تعامل سازنده با همکاران دارند. در صورتی که کارکنان یک سازمان ارزش های سازمان را درونی کرده باشند و احساسات مثبتی نسبت به شغل و سازمان خود داشته باشند دیگر برای انجام وظایف منتظر دستور یا نظارت مافوقشان نیستند. این افراد حتی در صورت سخت یا زیاد بودن وظایف به خوبی آن ها را به انجام می‌ رسانند. 

 بعد دوم : وجدان شغلی رفتاری

منظور از وجدان شغلی رفتاری، التزام عملی فرد به انجام به موقع تمام وظایف شغلی اش است. وجدان دارای رابطه مستقیم و مثبتی با عملکرد است. در واقع افرادی که دارای وجدان کاری خوبتری هستند زمان بیشتری را به انجام وظایف و مسئولیت های خود اختصاص می دهند. از طرفی کارمندان دارای وجدان کاری به گونه ای عمل می کنند که نشان دهنده اثبات اشراف و تسلط آن ها به مسئولیت های خود است که بدون نظارت دیگران به خوبی می توانند از عهده آن برآیند. 

بعد سوم: وجدان کاری هنجاری

وجدان کاری هنجاری بیانگر ضرورت و الزام اخلاقی به فعالیت و انجام وظیفه در یک سازمان است.به بیانی دیگر می توان گفت که وجدان هنجاری به فعالیت مفید در حیطه قوانین و مقررات تعریف شده در یک سازمان مربوط می شود. علاوه بر این وجدان هنجاری بیانگر احساسی درونی است که منجر به پایداری و تلاش سازمان یافته در جهت رسیدن به برنامه های سازمان می شود. 

بعد چهارم: اخلاق کاری مستمر

اخلاق کاری مستمر به معنی وابستگی و دلبستگی به سازمان و جلوگیری از هزینه های حاصل از ترک آن است. در واقع، استمرار در انجام وظایف و پایداری در برابر سختی کار پیامدهای وجدان کاری هستند که از احساس دلبستگی و یکپارچگی با سازمان نشات می گیرند. زمانی که فرد خودش را با سازمان یکی بداند، اهداف سازمانی به اندازه اهداف شخصی و حتی بیشتر از آن برایش ارزشمند می شوند و در راستای رسیدن به آن ها دست از کار و تلاش مستمر بر نمی دارد.

وجدان کاری نیاز به چه عواملی دارد؟

بر شکل گیری و باروری وجدان کاری عوامل مختلفی موثر هستند.  از جمله مهمترین آنها می توان به موارد زیر اشاره نمود.

عوامل فرهنگی اجتماعی

 نقش و تاثیر جامعه و فرهنگ یک کشور در شکل گیری روابط و هنجارهای اجتماعی غیر قابل انکاراست. وجدان شغلی افراد نیز تا حد زیادی متأثر از فرهنگ و بنیادهای فکری جامعه است. استفاده از ابزارهای فرهنگی در راستای ترویج فرهنگ کار و تلاش و پایبندی به اخلاقیات از مهم ترین عوامل موثر در شکل گیری و ارتقا وجدان کاری در جامعه است. در جامعه ای که فرهنگ سازی مناسب در جهت ترویج  تلاش، رعایت حقوق دیگران ، مسئولیت پذیری و نظم انجام شده است افراد مسئولیت پذیر و با وجدان کاری بیشتری دیده می شود

عوامل فردی شخصیتی

گفتیم که وجدان کاری نگرشی درونی و احساساتی است که منشا قلبی روحی دارند. بنابراین رفتار هر فرد در محل کار بازتابی از نگرش درونی اوست.  استعدادها، مهارت ها، اخلاق و تجربیات فردی  همگی در تعیین سطح وجدان کاری افراد موثر هستند. بنابراین آنکه افراد به عنوان اخلاق کاری بروز می‌دهند به عوامل فردی و شخصیتی آنان بستگی دارد. عواملی مانند هدفمندی شخصی ، برنامه ریزی شغلی، ایده پردازی و خلاقیت نقش مهمی در شکل گیری و ارتقا وجدان کاری افراد دارند.   

عوامل خانوادگی تربیتی

وجدان کاری آمیزه ای از مسئولیت پذیری ، تعهد، انضباط ، هدفمندی و خوش اخلاقی است. سطوح مختلف این ویژگی ها در افراد مختلف از کودکی تا بزرگسالی متغیر هستند. در حقیقت ، منظور از عوامل خانوادگی تربیتی درونی سازی وجدان کاری از  دوران کودکی است . والدین می توانند از روشهای مختلف همون آموزش ، تشویق ، بازی و سرگرمی و….ذبه تقویت ابعاد مختلف وجدان کاری در وجود کودکان بپردازند. ،در حقیقت افرادی که تحت تربیت خانوادگی متعهدانه و تعالیم اخلاقی قرار گرفته اند در محل کار خود سطوح عالی تر ی از وجدان کاری را نشان داده اند. 

روش های تقویت وجدان کاری یا اخلاق کاری

اگر چه وجدان کاری یک نظام ارزشی درونی است اما به روش های مختلفی می توان به شکل گیری این نظام ارزشی و تقویت آن در افراد کمک کرد. برخی از روش های تقویت وجدان کاری عبارتند از : 

توجه به ارزش ها و اندیشه های والایی انسانی و روابط مبتنی بر احترام متقابل 

یکی از مهم ترین نیازهای انسان ها احترام قائل شدن برای آن ها است که موجب تقویت عزت به نفس و  احساس ارزشمندی در افراد یک سازمان می شود. به عبارتی هنگامی که کارکنان فعال یک سازمان مورد توجه، احترام و قدردانی قرار بگیرند انگیزه بیشتری برای تقویت مهارت های خود و انجام وظیفه درست دارند. همچنین احترام گذاشتن مدیران به کارکنان نه تنها موجب تقویت و بهبود روابط عاطفی میان آن ها می شود بلکه رشد فضایل و ابتکار عمل در نیروها را به دنبال خواهد داشت.

ایجاد محیط کاری انسانی مثبت گرا و خوشبینانه 

یکی از روش های تقویت وجدان کاری در سازمان ها،  داشتن بینش مثبت در مورد اعمال کارکنان و تقویت روحیه آن هاست. طرز فکر مثبت مدیران و انعکاس آن در سازمان موجب شکل گیری حس ارزشمندی در افراد و احترام و علاقه متقابل در آن ها می شود و در نهایت زمینه ساز تقویت اخلاق کاری خواهد بود. 

مشارکت پرسنل سازمان در تصمیم گیری 

منظور از مشارکت عمومی پرسنل، درگیر کردن ذهنی و عاطفی افراد مجموعه در موقعیت های کار تیمی و تشویق  آنها به فعالیت در راستای ارزش ها و اهداف گروه است. این فرآیند موجب می شود که افراد احساس ارزشمندی بیشتری کنند و در راستای اثبات آن بهتر و بیشتر کار کنند. در واقع با مشارکت پرسنل در تصمیم گیری های بزرگ و مهم مدیریتی موجب می شود که وجدان کاری بیشتر نمایان شود. زیرا به این شیوه تمامی اعضا به نوعی خود را موظف به اجرای دقیق و اصولی کارها می دانند و در تلاش اند به بهترین شکل ممکن وظایف خود را انجام دهند تا نتایج فوق العاده ای رقم بخورد. 

توجه به آموزش و مهارت آموزی 

آموزش افراد در هر زمینه ای می تواند به بهبود نتایج  در آن زمینه منتهی شود. آموزش ها در یک سازمان  نباید به مسائل فنی و تکنیکی محدود شود بلکه باید به آموزش مسائلی مانند اخلاق کاری و فرهنگ کار هم پرداخته شود. به طور کلی وجود یک سیستم آموزشی همه جانبه می تواند تاثیر بسزایی در تقویت  مهارت های مربوط به مسئولیت پذیری، پایبندی به ارزش ها و ترویج اخلاقیات داشته باشد.  یا آموزش درست می توان افراد دارای تعهد و تخصص وجدان کاری بهتری را تربیت کرد. در مقابل بی توجهی به این موضوع موجب کمرنگ شدن ارزش ها، عادی شدن هنجارشکنی و از بین رفتن وجدان کاری پرسنل خواهد شد. 

استفاده از مکانیزم های خود انگیزشی

انگیزه نقش مهمی در تقویت وجدان کاری و اخلاق سازمانی  دارد.  انگیزه بخشی به کارکنان موجب دلبستگی و تعهد قلبی  بیشتر آنان به سازمان و تلاش برای بهترین شدن شود. لازم است در یک محیط کاری علاوه بر توجه به انگیزه های مادی به انگیزه های درونی و معنوی افراد نیز توجه شود. البته این روند باید مداوم باشد و در سازمان مکانیزم های انگیزشی پایداری وجود داشته باشند تا مدیران بتوانند شاهد تاثیرات مثبت باشند. 

وجدان بیدار به چه معناست؟

منظور از وجدان بیدار همان ذات و فطرت پاکی است که خداوند در وجود ازلی انسان نهاده است. وجدان بیدار به انسان این امکان را می دهد که از  قدرت عقل و منطق خود برای تشخیص مسیرش استفاده کند. افرادی وجدان بیداری دارند هرگز به فکر خودخواهی، سوءاستفاده از حق دیگران و سرپیچی از وظایف و ظلم و ستم در حق دیگران نیستند. این افراد همواره سعی می کنند در راستای رضای خود و به نمایش گذاشتن شخصیت یک انسان حقیقی حرکت کنند و بدین ترتیب افرادی قابل اطمینان و امن هستند. وجدان کاری شاخه ای از همین وجدان بیدار آدمی است که منجر به پایبندی به اخلاقیات در محیط کاری می شود. می توان گفت وجود وجدان بیدار در افراد می تواند نقش مهمی در پیشرفت و بهبود وضعیت یک سازمان و دستیابی به اهداف مهم داشته باشد.

در کدام سوره از قرآن به وجدان کاری اشاره شده است؟

اگر رد پای پایبندی به اخلاقیات در زندگی فردی و اجتماعی را تا  سبک زندگی اسلامی دنبال کنیم به وجدان کاری در قرآن می رسیم. از وجدان بیدار یا نفس سرزنشگر در قرآن نیز یاد شده است؛ به طوری که خداوند در سوره شمس به الهام شدن شر و خیر به نفس آدمی اشاره می کند و از الهامات وجودی انسان برای آگاهی از فجور و تقوا خبر می دهد. همچنین سوره انبیاء نیز به بازگشت بت پرستان به خویشتن و تا کر و تامل در پرستش های مشرکانه اشاره دارد که نشان دهنده وجود وجدان است. علاوه بر این در سوره های عنکبوت، لقمان، بقره و روم نیز با معانی مختلف به اهمیت وجدان کاری و توجه به ندای وجدان در انسان اشاره شده است.

 

سخن پایانی 

وجدان کاری در حقیقت نگرشی درونی است از وجدان بیدار آدمی در رابطه با تشخیص خوب و بد نشات می گیرد. به این ویژگی انسان در قرآن کریم و تعالیم دینی هم اشاره شده است. وجدان کاری موجب می شود افراد بدون نیاز به نظارت دیگران مسئولیت های خود را به طور کامل انجام دهند . کارکنان دارای اخلاق و وجدان کاری بالا از بهترین افراد هر سازمانی هستند زیرا ویژگی هایی مثل مسئولیت پذیری، اتکا، موفقیت مداری و مقاومت دارند. این افراد تنها به فکر منافع خود هستند و تحت هر شرایطی به فکر حفظ و نگهداری اموال و دارایی های شرکت هستند.

چنین کارکنانی از زیر بار مسئولیت ها فرار نمی کنند و در برابر فشارها ایستادگی و مقاومت دارند، زیرا کاملا خود را متعلق و دلبسته به سازمان می دانند. بنابراین می توان گفت وجود وجدان کاری در ادارات بسیار حائز اهمیت است و سبب افزایش بهره وری می شود لازم به ذکر است که، اگرچه وجدان کاری تا حد زیادی درونی است اما به کمک آموزش و استفاده از برخی از مهارت های رفتاری می توان آن را تقویت کرد.  در این مقاله ضمن بررسی ابعاد و جنبه های مختلف وجدان کاری به ارائه روش هایی برای تقویت این ارزش بزرگ  پرداختیم.